Η Κοινωνία της Πληροφορίας (ΚτΠ) επεκτείνει και εκδημοκρατίζει τη δημόσια σφαίρα. Το διαδίκτυο, που αποτελεί βασικό πυλώνα της, συμβάλλει στη συγκρότηση ενός νεοπαγούς δημοσίου χώρου διαδραστικής επικοινωνίας σε συνθήκες ισότητας και ελευθερίας. Το δίκαιο διεισδύει στην ΚτΠ για να περιφρουρήσει καθώς και να μετουσιώσει τέτοιες ακριβώς δυνατότητες και προοπτικές. Στα πλαίσια αυτά η προστασία και διεύρυνση των ψηφιακών δικαιωμάτων αποτελεί κεντρικό δικαιοπολιτικό στόχο κάθε πολιτικής ή νομοθετικής παρέμβασης για τη διακυβέρνηση ή/και τη ρύθμιση της ΚτΠ.

Το Πληροφοριακό Σύνταγμα

Με την συνταγματική αναθεώρηση του 2001 ολοκληρώθηκε η θεσμοθέτηση του πληροφοριακού συντάγματος, ενός υποσυστήματος συνταγματικών κανόνων που τυγχάνουν σε εσωτερική και λογική αλληλουχία με σημείο σύνδεσης την αναφορά στο αγαθό της πληροφορίας. Το πληροφοριακό σύνταγμα αποτελεί κατ’ ουσία το συνταγματικό δίκαιο της ΚτΠ, ενώ τελεί σε διαλεκτική σχέση με τις σχετικές διατάξεις των διεθνών συμβάσεων προστασίας των ανθρωπίνων δικαιωμάτων, δημιουργώντας τελικά ένα ενοποιημένο σύνολο κανόνων δικαίου υπέρτερης ισχύος που εγγυάται την εξέλιξη της κοινωνίας της πληροφορίας μέσα σε συνθήκες ελευθερίας και κοινωνικής δικαιοσύνης.

Η διείσδυση του δικαίου στο νέο περιβάλλον έχει δισυπόστατο χαρακτήρα. Αφενός ρυθμίζει τις έννομες σχέσεις του ατόμου ως μέλους της ΚτΠ, καθιερώνοντας συνταγματικά δικαιώματα και ελευθερίες και θέτοντας αντιστοίχως τα όρια αυτών. Τα βασικότερα αυτών είναι η ελευθερία της πληροφόρησης και το δικαίωμα συμμετοχής στην ΚτΠ. Αφετέρου το δίκαιο διασφαλίζει και καθιστά διακριτή μία σφαίρα οικειότητας του ατόμου από τις διακινδυνεύσεις της σύγχρονης τεχνολογίας ως απαραίτητο υπόβαθρο για την ουσιαστική συμμετοχή στον νεοπαγή δημόσιο χώρο επικοινωνίας. Η σφαίρα της οικειότητας στην ΚτΠ διασφαλίζεται συνταγματικά κυρίως με το δικαίωμα του πληροφοριακού αυτοκαθορισμού και με την προστασία του απορρήτου της ελεύθερης ανταπόκρισης ή επικοινωνίας.

Οι Ελευθερίες του Ατόμου στην ΚτΠ

Η ελευθερία της πληροφόρησης περιλαμβάνει την ελευθερία λήψης και την ελευθερία μετάδοσης πληροφοριών, δηλαδή τόσο την παθητική όσο και την ενεργητική της όψη (5Α § 1 Σ). Θεμελιώνεται στην ελευθερία ανάπτυξης της προσωπικότητας και την ελεύθερη συμμετοχή του ατόμου στην κοινωνική, οικονομική και πολιτική ζωή της χώρας, στην ελευθερία της έρευνας και στην ελευθερία της έκφρασης (5 § 1, 16 § 1 και 14 § 1 Σ). Περαιτέρω, θεμελιώνεται και ως ανθρώπινο δικαίωμα στις διεθνείς συμβάσεις της ΕΣΔΑ (άρθρο 10) και του ΔΣΑΠΔ (άρθρο 19§2) καθώς και στον Χάρτη Θεμελιωδών Δικαιωμάτων της ΕΕ (άρθρο 11). Διαμορφώνεται ως κλασικό ατομικό δικαίωμα, με βάση το οποίο γεννάται η αξίωση του καθενός απέναντι στο κράτος να απέχει από κάθε ενέργεια που παραβλάπτει την ελευθερία λήψης (όπως και μη λήψης) και παραγωγής/διάδοσης πληροφοριών. Τελεί υπό την γενική επιφύλαξη υπέρ του νόμου, ενώ οριοθετείται ρητώς από περιορισμούς, που θεσπίζονται με τυπικό νόμο, είναι απολύτως αναγκαίοι και δικαιολογούνται για λόγους εθνικής ασφάλειας, καταπολέμησης του εγκλήματος ή προστασίας δικαιωμάτων και συμφερόντων τρίτων. Η προστασία δικαιωμάτων και συμφερόντων τρίτων ως επιτρεπτός περιορισμός της ελευθερίας πληροφόρησης αναφέρεται κυρίως στην προστασία της προσωπικότητας, της πνευματικής ιδιοκτησίας και της ιδιωτικότητας.

Το δικαίωμα συμμετοχής στην κοινωνία της πληροφορίας περιλαμβάνει την αξίωση πρόσβασης τόσο στην υλικοτεχνική υποδομή της κοινωνίας της πληροφορίας όσο και στην ίδια την πληροφορία που διακινείται ηλεκτρονικά (5Α § 2 Σ). Θεμελιώνεται και ερμηνεύεται με βάση τις συνταγματικές ελευθερίες ανάπτυξης της προσωπικότητας, της έκφρασης και της πληροφόρησης (5 § 1, 5Α § 1 και 14 § 1 Σ)., ενώ συνάγεται εμμέσως ως ανθρώπινο δικαίωμα από τις διεθνείς συμβάσεις της ΕΣΔΑ (άρθρο 10) και του ΔΣΑΠΔ (άρθρο 19§2) καθώς και από τον ΧΘΔΕΕ (άρθρο 11 και 36). Δομείται τόσο ως ατομικό όσο και ως κοινωνικό δικαίωμα, ενώ εγκαθιδρύει και θεσμική εγγύηση. Συνεπώς, από τη μία θεμελιώνει την υποχρέωση αποχής του κράτους από ενέργειες που περιορίζουν την απρόσκοπτη πρόσβαση των ατόμων στα αγαθά και τις εφαρμογές της κοινωνίας της πληροφορίας, ενώ από την άλλη δεσμεύει το κράτος σε θετικές ενέργειες με σκοπό την κατ’ αρχήν ισότιμη πρόσβαση όλων σε αυτήν. Εκδήλωση του κοινωνικού δικαιώματος, που απορρέει από το άρθρο 5α § 2, είναι ο θεσμός της καθολικής υπηρεσίας στον τομέα των ηλεκτρονικών επικοινωνιών. Ακολούθως, το περιεχόμενο της θεσμικής εγγύησης για την κοινωνία της πληροφορίας διαμορφώνεται ως αξίωση του καθενός απέναντι στο κράτος για την απονομή ή αναγνώριση σε αυτόν όλων εκείνων των επί μέρους δικαιωμάτων, εξουσιών και ευχερειών, που είναι αναγκαίες για ενεργό και ισότιμη συμμετοχή στο νέο αυτό πεδίο κοινωνικότητας όπως και ως συγκρότηση ενός κοινωνικού κεκτημένου για την κοινωνία της πληροφορίας, η εξέλιξη της οποίας σε συνθήκες ελευθερίας και κοινωνικής δικαιοσύνης δεν δύναται να υπονομευθεί από τον νεότερο νομοθέτη. Ως όρια του δικαιώματος ορίζονται ρητώς οι συνταγματικές εγγυήσεις προστασίας της ιδιωτικότητας.

Η συνταγματική ρύθμιση των διατομικών σχέσεων, που δομούν τη δημόσια σφαίρα της ΚτΠ, ολοκληρώνεται με ένα πλέγμα γενικότερων συνταγματικών δικαιωμάτων και συγκεκριμένα με την ελευθερία ανάπτυξης της προσωπικότητας και την ελεύθερη συμμετοχή του ατόμου στην κοινωνική, οικονομική και πολιτική ζωή της χώρας, το δικαίωμα πληροφόρησης κατά την αναφορά στις Αρχές, το δικαίωμα του συνέρχεσθαι, την ελευθερία της έκφρασης του τύπου, τις θεσμικές εγγυήσεις για τα ΜΜΕ, την ελευθερία της τέχνης, της επιστήμης, της έρευνας και της διδασκαλίας, ερμηνευόμενων με τέτοιο τρόπο, ώστε να ανταποκρίνονται στις κοινωνικό – τεχνολογικές εξελίξεις εντός της ΚτΠ.

ΚτΠ & Δικαιώματα Πνευματικής Ιδιοκτησίας

Ιστορικά, δύο σχολές έχουν αναπτυχθεί αναφορικά με την φιλοσοφική δικαιολόγηση του θεσμού της πνευματικής ιδιοκτησίας. Σύμφωνα με την προσέγγιση του Ηπειρωτικού Ευρωπαϊκού Δικαίου το ατομικό δικαίωμα του δημιουργού στο πνευματικό του έργο ως ηθικοπολιτική επιταγή προκύπτει από το ότι κάθε άνθρωπος έχει φυσικό δικαίωμα στο αποτέλεσμα της εργασίας του. Κατά την προσέγγιση της σχολής του Κοινοδίκαιου (common law) η απονομή από την πολιτεία εν είδει προνομίου αποκλειστικών δικαιωμάτων των δημιουργών στα πνευματικά τους έργα λειτουργεί ως οικονομικό κίνητρο για την ανάπτυξη της ανθρώπινης δημιουργικότητας και, τελικά, την πολιτισμική άνθηση.

Το δικαίωμα πνευματικής ιδιοκτησίας θεμελιώνεται εμμέσως στο ισχύον Σύνταγμα ως δικαίωμα περιουσιακής φύσεως μέσα στα πλαίσια της κατοχύρωσης της οικονομικής ελευθερίας βάσει του άρθρου 5 § 1 και 3 του Συντάγματος, όσο και μέσα στα πλαίσια της κατοχύρωσης του ατομικού δικαιώματος της ιδιοκτησίας βάσει του άρθρου 17 § 1 του Συντάγματος, λόγω του απόλυτου και αποκλειστικού χαρακτήρα του εν λόγω δικαιώματος που του προσδίδει εμπράγματη φύση. Πέραν της περιουσιακής φύσεως του δικαιώματος, και η ηθική φύση του, η οποία συνδέεται με την πνευματική εργασία του δημιουργού, βρίσκει συνταγματικό έρεισμα στο άρθρο 5 § 1 του Συντάγματος. Τέλος, επειδή το δικαίωμα πνευματικής ιδιοκτησίας, στο σύνολό του, περιουσιακό και ηθικό, αναγνωρίζεται στο δημιουργό επειδή συμβάλλει στην παραγωγή πολιτιστικού έργου, η ρίζα του πρέπει να αναζητηθεί στο άρθρο 16 του Συντάγματος.

Η διεθνής διάσταση της ΚτΠ καθιστά αναγκαία τη διεθνή προστασία της πνευματικής ιδιοκτησίας. Το δικαίωμα πνευματικής ιδιοκτησίας κατοχυρώνεται διεθνώς ως ανθρώπινο δικαίωμα στο Πρώτο Πρόσθετο Πρωτόκολλο της ΕΣΔΑ (άρθρο 1 § 1), στο Διεθνές Σύμφωνο για τα οικονομικά, κοινωνικά και μορφωτικά δικαιώματα (άρθρο 15 § 1) και στον Χάρτη Θεμελιωδών Δικαιωμάτων της Ευρωπαϊκής Ένωσης (άρθρο 17 § 2). Η διεθνής προστασία της πνευματικής ιδιοκτησίας και των συγγενικών δικαιωμάτων διευρύνεται και εξειδικεύεται περαιτέρω με σειρά διεθνών πολυμερών συμφωνιών : τη Διεθνή Σύμβαση Βέρνης (1886) για την προστασία της πνευματικής ιδιοκτησίας, η τελευταία αναθεώρηση της οποίας έγινε στο Παρίσι το 1971 και κυρώθηκε από την Ελλάδα με τον ν. 100/1975, τη Διεθνή Σύμβαση της Ρώμης (1961) για την προστασία των συγγενικών δικαιωμάτων, η οποία κυρώθηκε από την Ελλάδα με τον ν.2054/1992, και τη Διεθνή Συμφωνία TRIPS (1994), για τα Δικαιώματα Διανοητικής Ιδιοκτησίας, η οποία κυρώθηκε από την Ελλάδα με τον ν.2290/1995 και των δύο διεθνών συνθηκών του 1996 του Παγκόσμιου Οργανισμού Διανοητικής Ιδιοκτησίας (WIPO), δηλαδή της Συνθήκη του WIPO για την πνευματική ιδιοκτησία και της Συνθήκης του WIPO για τις ερμηνείες-εκτελέσεις και τα φωνογραφήματα, οι διατάξεις των οποίων έχουν ενσωματωθεί στον Ελληνικό νόμο – πλαίσιο 2121/1993 για την πνευματική ιδιοκτησία.

Η Δόμηση της Σφαίρας της Οικειότητας στην ΚτΠ

Πέρα από τη σφαίρα των διατομικών σχέσεων το δίκαιο επεμβαίνει στην κοινωνία της πληροφορίας για τη διασφάλιση της σφαίρας της οικειότητας του ατόμου από τις διακινδυνεύσεις της σύγχρονης τεχνολογίας. Η σφαίρα της οικειότητας θα πρέπει να οριστεί ως εκείνη η σφαίρα δραστηριότητας την οποία το άτομο καθορίζει ως οικεία και επιθυμεί να την διατηρεί ως τέτοια, αποτρέποντας ανεπιθύμητες διεισδύσεις της δημόσιας σφαίρας επί αυτής. Υπό αυτή την έννοια της ιδιωτικότητας το άτομο είναι αυτόνομο ως προς το να οριοθετεί το ίδιο την ιδιωτική του σφαίρα έναντι της δημόσιας και να ελέγχει ανενόχλητα το περιεχόμενό της.

Το δικαίωμα του πληροφοριακού αυτοκαθορισμού ή, περιφραστικά, το δικαίωμα προστασίας από τη συλλογή, επεξεργασία και χρήση των προσωπικών δεδομένων, ιδίως με ηλεκτρονικά μέσα, αποτελεί εκδήλωση αυτής ακριβώς της αντίληψης περί ιδιωτικότητας (9Α Σ). Θεμελιώνεται περαιτέρω στην αρχή του σεβασμού της αξίας του ανθρώπου, στην ελευθερία ανάπτυξης της προσωπικότητας και την ελεύθερη συμμετοχή του ατόμου στην κοινωνική, οικονομική και πολιτική ζωή της χώρας, στο απαραβίαστο της ιδιωτικής ζωής και στην προστασία του απορρήτου της επικοινωνίας (2§1, 5§1, 9§1 και 19 Σ). Συμπληρώνεται δε και από τις θεμελιωτικές διατάξεις για το ανθρώπινο δικαίωμα στην ιδιωτική ζωή, όπως αυτό κατοχυρώνεται στις διεθνείς συμβάσεις της ΕΣΔΑ ( άρθρο 8 ) και του ΔΣΑΠΔ (άρθρο 17) καθώς και στον ΧΘΔΕΕ (άρθρο 8). Με το συνταγματικώς κατοχυρωμένο αυτό δικαίωμα προστατεύεται το έννομο αγαθό της πληροφοριακής αυτοδιάθεσης του ατόμου. Έτσι, με το άρθρο 9Α του Συντάγματος καθιερώνεται ως δικαιικός κανόνας υπέρτερης ισχύος η απαγόρευση οποιασδήποτε επεξεργασίας προσωπικών δεδομένων, επειδή κρίνεται ότι προσβάλλει το έννομο αυτό αγαθό, ενώ οι εξαιρέσεις του κανόνα αυτού, υπό τις οποίες τέτοια επεξεργασία είναι επιτρεπτή, απαριθμούνται – και ερμηνεύονται – περιοριστικά στη νομοθεσία. Περαιτέρω και για τη διασφάλιση της αποτελεσματικής προστασίας προβλέπεται η συγκρότηση ανεξάρτητης αρχής επιφορτισμένης με την επόπτευση της προστασίας των δεδομένων προσωπικού χαρακτήρα και την εφαρμογή του ισχύοντος νομικού πλαισίου.

Τις ρυθμίσεις του πληροφοριακού συντάγματος σε σχέση με την σφαίρα της οικειότητας συμπληρώνει η προστασία του απορρήτου της ελεύθερης ανταπόκρισης ή επικοινωνίας (19 Σ). Συμπληρώνεται δε και από τις θεμελιωτικές διατάξεις για το ανθρώπινο δικαίωμα στην ιδιωτική ζωή, όπως αναφέρθηκαν παραπάνω. Το έννομο αγαθό, που εδώ προστατεύεται, είναι η ελευθερία ανταπόκρισης ή επικοινωνίας. Απαραίτητη προϋπόθεση για την περί απορρήτου προστασία είναι η τέλεση της επικοινωνίας σε συνθήκες οικειότητας, ενώ η προστασία εφαρμόζεται ανεξαρτήτως του μέσου επικοινωνίας, με το οποίο διεξάγεται. Τέτοια επικοινωνία αποτελεί και η με οποιονδήποτε τρόπο χρήση του διαδικτύου (άρθρα 4 του Ν 3471/2006 και 3 § 1 και 2ε του ΠΔ 47/2005). Προστατευτέο είναι τόσο το περιεχόμενο της επικοινωνίας αυτό καθεαυτό όσο και τα εξωτερικά αυτής στοιχεία (άρθρα 4 του Ν 3471/2006 και 4 του ΠΔ 47/2005). Η προστασία χαρακτηρίζεται ως απόλυτη, με την έννοια ότι δεν επιδέχεται περιορισμούς ή εξαιρέσεις πέραν των προβλεπόμενων από το νόμο, οι οποίες μπορούν να ανάγονται αποκλειστικά και μόνο σε λόγους εθνικής ασφαλείας ή διακρίβωσης ιδιαίτερα σοβαρών εγκλημάτων (για τον κατάλογο των περιοριστικά αναφερόμενων κακουργημάτων, για τη διακρίβωση των οποίων επιτρέπεται η άρση του απορρήτου, βλ. τον εκτελεστικό του άρθρου 19 του Συντάγματος Ν. 2225/1994). Σε αυτές τις περιπτώσεις και τηρούμενων των διαδικασιών που επιτάσσει η νομοθεσία, η άρση του απορρήτου αποφασίζεται από αρμόδια δικαστική αρχή. Σύμφωνα με το άρθρο 4 § 4 του Ν. 2225/1995 ως τέτοια αρχή ορίζεται το καθ’ ύλην και κατά τόπο αρμόδιο συμβούλιο εφετών ή πλημμελειοδικών. Τέλος, το Σύνταγμα ρητώς απαγορεύει τη χρήση αποδεικτικών μέσων που έχουν αποκτηθεί κατά παράβαση των άρθρων 9, 9Α και 19, τα οποία προστατεύουν τη ιδιωτικότητα. Για τη διασφάλιση δε της αποτελεσματικής προστασίας του απορρήτου το Σύνταγμα προβλέπει τη συγκρότηση ανεξάρτητης αρχής. Πρόκειται για την Αρχή Διασφάλισης του Απορρήτου των Επικοινωνιών, που ιδρύθηκε με το Ν. 3115/2003. Με τις ανωτέρω εγγυήσεις προστασίας των προσωπικών δεδομένων και του απορρήτου των επικοινωνιών το δίκαιο υιοθετεί έναν καταφανέστατα θετικό προς την ιδιωτικότητα του ατόμου στην ΚτΠ προσανατολισμό, προκειμένου να επιτύχει την αποτελεσματική προάσπιση της σφαίρας της οικειότητας από τις διακινδυνεύσεις του νέου τεχνολογικού πεδίου στη σύγχρονη εποχή.

Τριτενέργεια & Στάθμιση των Ψηφιακών Δικαιωμάτων

Ως προς τα ζητήματα τριτενέργειας των δικαιωμάτων και ελευθεριών του πληροφοριακού συντάγματος, οι υποχρεώσεις, που απορρέουν εξ αυτών, εκτείνονται και στις σχέσεις μεταξύ ιδιωτών, στις οποίες προσιδιάζουν. Τέτοιες είναι αναμφισβήτητα οι σχέσεις μεταξύ παρόχων της ΚτΠ και τελικών χρηστών του διαδικτύου, οι οποίες από τη φύση τους διακρίνονται από έντονο χαρακτήρα εξουσίασης. Επομένως, οποιοιδήποτε περιορισμοί των ψηφιακών δικαιωμάτων των τελικών χρηστών από τους παρόχους της ΚτΠ θα πρέπει να εναρμονίζονται με τους κανόνες δικαίου του πληροφοριακού συντάγματος, όπως αυτοί περαιτέρω εξειδικεύονται στη νομοθεσία, μέσα από ορθή κάθε φορά στάθμιση των διακυβευόμενων έννομων αγαθών. Όσον αφορά δε τη διαδικασία ορθής στάθμισης, δέον να λεχθεί ότι τα δικαιώματα και οι ελευθερίες του πληροφοριακού συντάγματος οριοθετούνται από ρητώς αναφερόμενους στο συνταγματικό κείμενο περιορισμούς ή/και από το πεδίο άσκησης άλλων δικαιωμάτων με άμεση ή έμμεση συνταγματική κατοχύρωση. Τέτοιοι περιορισμοί όμως πρέπει να είναι συμβατοί με την αρχή της αναλογικότητας και με το απαραβίαστο του πυρήνα του εκάστοτε δικαιώματος άλλως θα αντίκεινται στο σύστημα του πληροφοριακού συντάγματος.

Περισσότερα

Σύνταγμα της Ελλάδος

Ευρωπαϊκή Σύμβαση Δικαιωμάτων του Ανθρώπου (ΕΣΔΑ)

Χάρτης Θεμελιωδών Δικαιωμάτων της Ευρωπαϊκής Ένωσης (ΧΘΔΕΕ)

Διεθνές Σύμφωνο για τα Ατομικά και Πολιτικά Δικαιώματα (ΔΣΑΠΔ)

Διεθνές Σύμφωνο για τα Οικονομικά, Κοινωνικά και Πολιτιστικά Δικαιώματα (ΔΣΟΚΠΔ)

Αναδημοσίευση από www.lawandtech.eu (Antonios Broumas) / CC BY-NC-SA 3.